زیست بوم
وقتی جنگل‌های زاگرس آب می‌رود
تغییرات اقلیمی، خشکسالی، چرای بی‌رویه دام و آتش‌سوزی از جمله مهم‌ترین عوامل تخریب جنگل‌های زاگرس به شمار می‌آید
واقعیت‌های موجود نشان‌دهنده تخریب منابع طبیعی در کل کشور و از جمله جنگل‌های زاگرس است. بر اساس آخرین آمارهای رسمی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور بیش از یک میلیون و ۴۳۰ هزار هکتار از جنگل‌های زاگرس کشور دچار خشکیدگی، آفت و تخریب شده است.
زاگرس بزرگ‌ترین ناحیه رویشی و جنگلی کشور با وسعت بیش از ۶ میلیون هکتار، 9/41 درصد جنگل‌های کشور را به خود اختصاص داده است.
مهم‌ترین عوامل تخریب
تغییرات اقلیمی، گسترش آفت و بیماری، خشکسالی، سدسازی، معدن‌کاوی، چرای بی‌رویه دام، آتش‌سوزی، هجوم ریزگردها و اجرای طرح‌های عمرانی از مهم‌ترین عوامل تهدید و تخریب جنگل‌های زاگرس به شمار می‌آید و با وجود برنامه‌هایی که تاکنون برای حفظ و احیای این جنگل‌ها اجرا شده اما حال این جنگل‌ها خوب نیست و ضروری است راهکارهای موثرتری تدوین و اجرا شود. جنگل‌های زاگرس در کشور از ناحیه سردشت آذربایجان غربی تا فیروزآباد فارس امتداد دارد، گونه گیاهی بیشتر این جنگل‌ها بلوط ایرانی است اما سایر گونه‌ها نظیر بنه، بادام، کیکم و گلابی وحشی نیز در این ناحیه رویش دارد. جنگل‌های زاگرس با توجه به زادآوری محدود و پایین، اکوسیستمی شکننده دارد، از همین رو جزو جنگل‌های حفاظتی و حمایتی قرار گرفته است. حفاظت آب و خاک، کارکردهای مهم جنگل‌های زاگرس است که با توجه به غالب بودن آب و هوای خشک و نیمه‌خشک در کشور از اهمیتی انکارنشدنی برخوردار است. وجود پوشش گیاهی مرتعی و جنگلی و باران‌های مناسب باعث شده زاگرس با تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و منشاء قرار گرفتن برای بسیاری از رودخانه‌های بزرگ و کوچک و چشمه‌ها با ایفای نقش اساسی و راهبردی حدود ۴۰ درصد آب کشور را تامین کند؛ آن‌چنان‌که هر نوع سرمایه‌گذاری حفاظتی و احیایی را توجیه‌پذیر می‌کند. بدیهی است که بدون پوشش گیاهی مناسب، زاگرس نه‌تنها نمی‌تواند چنین نقشی را ایفا کند بلکه با وقوع بارش‌های سیل‌آسا دچار فرسایش شدید خاک و از بین رفتن منابع آب و خاک می‌شود و در پی آن خسارت‌های اقتصادی بسیاری به بار می‌آید، به طوری که در سیلاب بهار امسال شاهد وقوع چنین رخداد ناگواری بودیم.
کاهش جنگل‌ها در استان
بخشی از جنگل‌های زاگرس نیز در استان چهارمحال‌و‌بختیاری قرار دارد که طی سه دهه اخیر سطح جنگل‌های زاگرس این استان از ۳۴۰ هزار هکتار به ۳۱۵ هزار هکتار کاهش یافته است. اما در میان ۷۰ عاملی که به عنوان عامل تخریب جنگل‌های زاگرس شناخته می‌شود، عامل انسانی نقش مهم‌تری دارد. رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال‌و‌بختیاری در همین زمینه گفت: عامل ۹۵ درصد تخریب‌های صورت گرفته در پوشش گیاهی استان عامل انسانی است.
«حسن جهانبازی» افزود: وابستگی مردم به جنگل و مرتع، زراعت، چرای بیش از حد دام، قطع درخت برای سودجویی و رشد پدیده قاچاق چوب و زغال، توسعه فعالیت‌های عمرانی و آتش‌سوزی‌های عمدی از جمله علل انسانی تخریب جنگل‌ها و مراتع به شمار می‌رود. به گفته وی، سهم عوامل طبیعی همچون صاعقه، آتش‌سوزی طبیعی و خشکیدگی‌های ناشی از تغییر اقلیم در تخریب‌های صورت گرفته بسیار ناچیز است و تنها ۵ درصد را به خود اختصاص داده است. جهانبازی تصریح کرد: طبق تحقیقات انجام شده می‌توان گفت که حوزه منابع طبیعی و محیط زیست استان طی سال‌های اخیر گرفتار تخریب کمی و کیفی بوده و البته آثار و پیامدهای تخریب کیفی بسیار بیشتر از تخریب کمی است. رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال‌و‌بختیاری با اشاره به تخریب کیفی پوشش گیاهی استان، تصریح کرد: در سال‌های دور در جنگل‌های استان، بوم‌سازگان (اکوسیستم) متنوعی داشتیم و انواع گونه‌های درختی و درختچه‌ای در جنگل‌های استان وجود داشته اما غنای گونه‌ای این جنگل‌ها در چند دهه اخیر بسیار کمتر از گذشته شده است. جهانبازی، با بیان این‌که در گذشته یک هزار و ۴۰۰ گونه گیاهی در مراتع و ۸۰ گونه درختی و درختچه‌ای در جنگل‌های استان شناسایی شده و به ثبت رسیده است، افزود: در حال حاضر اگرچه به سبب نبود سیستم‌های پیشرفته پایش نمی‌توان به طور دقیق آماری از انقراض این گونه‌ها اعلام کرد اما بسیاری از این گونه‌ها از بین رفته است. وی ادامه داد: جنگل‌های استان به شدت از تخریب تاج پوشش رنج می‌برند، به طوری که در گذشته درصد تاج پوشش جنگل‌ها به ۵۰ درصد می‌رسید اما با تخریب‌های صورت گرفته تراکم تاج پوشش جنگل‌ها به ۵ درصد کاهش یافته است.
هشدار برای وقوع فاجعه
رئیس دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین دانشگاه شهرکرد نیز با تاکید بر این موضوع که حال جنگل‌های زاگرس خوب نیست، اظهار کرد: روند تخریب جنگل‌ها اگرچه در زمان حال نیز ما را با چالش‌های بسیاری مواجه کرده اما اگر این روند تداوم داشته باشد در آینده با فاجعه روبه‌رو خواهیم شد.
«عطاء‌الله ابراهیمی»، وقوع سیلاب‌های اخیر را از مهم‌ترین پیامدهای تخریب جنگل‌های زاگرس عنوان کرد و افزود: نتیجه مطالعات انجام شده در دانشگاه شهرکرد گویای این است که اگر سطح جنگل‌ها تاج پوششی کمتر از ۱۰ درصد داشته باشند، ۵۵ درصد بارش‌هایی که در این مناطق رخ می‌دهد به شکل رواناب خارج می‌شوند اما چنانچه تاج پوشش درختان ۵۰ درصد باشد، میزان خروج رواناب‌ها به ۱۷ درصد کاهش می‌یابد. وی تصریح کرد: طبق این تحقیقات باید اعلام کرد هم اینک که درصد تاج پوشش جنگل‌های این استان به ۵ درصد رسیده است، بخش بسیار زیادی از بارش‌ها به شکل رواناب خارج می‌شود که سیلاب‌های اخیر نمونه بارز این پیامد است. ابراهیمی با اشاره به نقش پوشش گیاهی در تعادل‌بخشی به منابع آب زیرزمینی، اظهار کرد: مطالعات انجام شده نشانگر آن است که یک جنگل تنک در یک بارش متوسط ۱۰۵ متر مکعب آب را ذخیره می‌کند، یک جنگل نیمه انبوه ۱۵۰ متر مکعب و یک جنگل انبوه ۱۸۸ متر مکعب آب را می‌تواند در خود ذخیره کند. وی تصریح کرد: از همین رو اگر بخواهیم در بخش مقابله با خشکسالی از یک سو و از سوی دیگر در مهار سیلاب‌ها و رواناب‌ها موفق عمل کنیم چاره‌ای جز توجه به پوشش گیاهی و محیط‌های طبیعی اطراف خود نداریم؛ این موضوعی است که در سال‌های گذشته مورد غفلت و کم‌توجهی قرار گرفته و تبعات آن را نیز شاهد هستیم. ابراهیمی با اشاره به نقش جنگل‌های زاگرس در توسعه پایدار منطقه، اظهار کرد: منابع طبیعی هر جامعه ثروت آن منطقه به شمار می‌رود و از جنگل‌های زاگرس نیز با توجه به نقش مهمی در که حفظ منابع آب و خاک دارند، می‌توان در مسیر توسعه پایدار بهره‌گیری کرد. عضو هیات علمی دانشگاه شهرکرد ادامه داد: ضرورت این موضوع سبب شد تا دانشگاه شهرکرد همایش ملی منابع طبیعی و توسعه پایدار در زاگرس را پایه‌گذاری کند که نخستین همایش در سال ۹۵ برگزار شد. این رویداد علمی برای دومین بار در شهریورماه امسال برگزار می‌شود. ابراهیمی افزود: آبخیزداری و توسعه پایدار در زاگرس، جنگل‌داری و توسعه پایدار در زاگرس، مرتع‌داری و توسعه پایدار در زاگرس، محیط‌زیست و توسعه پایدار در زاگرس و شیلات و توسعه پایدار زاگرس با محوریت سیلاب از جمله محورهای این همایش به شمار می‌رود. به گفته وی این همایش با یک رویکرد علمی و فرهنگی تلاش دارد ضمن شناسایی تهدیدهای این حوزه، بستر لازم را برای حراست و حفاظت بیش از پیش زاگرس فراهم کند. رئیس همایش ملی منابع طبیعی و توسعه پایدار در زاگرس از دریافت ۲۳۰ مقاله ارسالی به دبیرخانه این همایش خبر داد و گفت: از این تعداد ۱۹۵ مقاله پذیرفته شده است و ۲۴ مقاله به صورت شفاهی در روزهای برگزاری همایش ارائه می‌شود.
ابراهیمی خاطرنشان کرد: محور این همایش بر دو موضوع خشکیدگی گونه‌های گیاهی و سیلاب و پیامدهای آن بر منطقه معطوف شده است.
وی همچنین به نقش مردم به عنوان عنصر اصلی و تعیین‌کننده در حفاظت از جنگل‌های زاگرس اشاره کرد و گفت: فراهم کردن بستر تعامل مردم با مسئولان در حفاظت از زاگرس از دیگر رویکردهای اصلی این همایش به شمار می‌رود. ابراهیمی افزود: زیست فرهنگی زاگرس‌نشینان نیز از دیگر موضوعاتی است که در این همایش به آن پرداخته می‌شود، به طوری‌که تلاش می‌شود با اجرای برنامه‌های فرهنگی حفاظت از منابع طبیعی را عمومی‌سازی کنیم.
اهمیت منابع طبیعی در توسعه اقتصادی
نباید فراموش کرد حفظ و نگهداری منابع طبیعی یک وظیفه ملی محسوب می‌شود و کوتاهی در آن امری نابخشودنی است، از این رو علاوه بر این‌که مردم باید بیش از پیش مراقب محیط طبیعی و منابع جنگلی اطراف خود باشند، باید حفاظت از این منابع ارزشمند را به عنوان یک مطالبه جدی از مسئولان نیز طلب کنند.
پوشش گیاهی، مراتع، جنگل‌ها و فضای سبز در هر کشوری جزو سرمایه‌ها و ثروت آن جامعه به حساب می‌آید و حفاظت از این گنجینه ارزشمند در توسعه و آبادانی کشور نقش مهمی ایفا می‌کند. این منابع طبیعی اهمیت زیادی در فرایند توسعه اقتصادی کشور دارد تا آنجا که کارشناسان اقتصادی معتقدند این فرایند نقش موثری در اقتصاد مقاومتی کشور ایفا می‌کند.
